Konrad Kozaczek

Logika poświęcenia. Manifest Bobowskiej.

Konrad Kozaczek jest studentem filozofii. Ma 22 lata – tyle, co Irena Bobowska w dniu, gdy została stracona. Napisał tekst o poświęceniu.

Po co nam Bobowska? Czy nadal możemy się od niej czegoś nauczyć? Imponuje nam swoją odwagą, ale może świat się zmienił? Być może dzisiejsze problemy są inne, więc wymagają odmiennych metod? Być może to my się zmieniliśmy i nie mamy już odwagi, by postępować tak jak ona? Być może nawet już w jej czasach takie poświęcenia były chybione? Może trzeba było współpracować z okupantem, ale tylko na niby? Sabotować? Umierając, tracimy przecież wszelką możliwość dalszego wpływu na rzeczywistość. A więc po co nam dzisiaj Bobowska?

Poświęcenie takie jak Bobowskiej może się nam dziś wydawać czymś odległym, dziwnym, i niezrozumiałym. Tymczasem jestem przekonany, że Bobowska wciąż jest nam bliska, a jej poświęcenie nie jest czymś odległym, dziwnym, niezrozumiałym, tylko czymś, co każdy z nas tak czy inaczej robi – również codziennie, również obecnie.

Większości ludzi wspólne jest to, że przejmują się losem innych. Człowiek to istota przejmująca się. Ponieważ przejmujemy się, czujemy się zobligowani, żeby coś zrobić – tym samym zajmujemy się etyką. Jeżeli przejmujemy się, to etyka i jej zagadnienia również powinny nas obchodzić. Etyka może nam pomóc przejmować się lepiej, może nam pomóc przekuć to „przejmowanie się” w coś produktywnego.

Czym jest więc etyka i jaka jest jej esencja? Tu właśnie łączymy się z Bobowską, ponieważ esencją etyki jest właśnie poświęcenie. Przez poświęcenie mam na myśli wszystko, na czym my sami nie zyskujemy. Wszystko, co robimy kosztem swojego dobrostanu na rzecz dobrostanu kogoś innego. Dlaczego poświęcenie jest esencją etyki? Ponieważ bez poświęcenia etyka przestałaby istnieć. Etyka istnieje, ponieważ istnieje rozdźwięk między tym co dobre dla mnie, a tym co dobre dla innych. Gdyby udało się pozbyć tego rozdźwięku – to znaczy gdyby to, co dobre dla mnie, zawsze było również dobre dla innych – to w takim świecie etyka nie byłaby potrzebna. Byłby to rodzaj nieba – świata naturalnie dobrego, świata, w którym dobro i natura, dobro i nawyk są tym samym. My jednak nie żyjemy w takim świecie. Żyjemy w świecie, w którym rzeczy dobre i przyjemne dla nas, nie zawsze są dobre i przyjemne dla innych i vice versa.

Mamy więc problem – problem zwany etyką. Jakie jest rozwiązanie tego problemu? Jest nim właśnie poświęcenie – a konkretnie takie poświęcenie, które zbliża nas do świata, gdzie każdemu będzie dobrze. Być może nigdy nie osiągniemy tego świata, ale ponieważ jesteśmy istotami przejmującymi się, chcemy się chociaż do niego zbliżać i każdy krok naprzód jest dla nas wartościowy. Problem etyki polega na tym, że żeby osiągnąć ten lepszy świat, czasami trzeba pogorszyć swój własny, indywidualny świat, swoje własne życie, czyli poświęcić się. Niektóre poświęcenia są większe (na przykład takie jak to Bobowskiej), inne mniejsze – poświęcenia dnia codziennego. Wszystkie je natomiast łączy wspólny mianownik: wynikają z przejmowania się i związanej z tym chęci niesienia pomocy.

Etyka pozostaje nierozwiązanym problemem, ponieważ poświęcenia są trudne. Mamy dostęp tylko do naszych własnych odczuć. Nawet empatia, której tyle zawdzięczamy, bywa zawodna. W przypadku niektórych rodzajów poświęcenia nie tylko my tracimy, ale także nie wiemy, czy inni zyskają. Weźmy na przykład głosowanie w wyborach. Zwykle nie myślimy o tym jak o poświęceniu, ale w istocie może to być rodzaj niewielkiego poświęcenia. Być może nie mamy czasu żeby pójść zagłosować, nie mówiąc już o czasie potrzebnym na zapoznanie się z ofertą programową różnych partii. Być może w dniu wyborów czujemy się nienajlepiej, jesteśmy zmęczeni, niewyspani, jest upał, są korki na drogach i kolejki przy urnach. Ale, pomimo tych bolączek, decydujemy się na pójście na wybory – dokonujemy poświęcenia. Pokonaliśmy pierwszą trudność związaną z poświęceniem – zgodziliśmy się na osobistą stratę. Uznaliśmy, że warto dokonać wysiłku dla wyższego celu.

Ale czy na pewno warto? Jakie jest prawdopodobieństwo, że właśnie nasz głos zaważy o wyniku wyborów? W drugiej turze ostatnich wyborów prezydenckich w Polsce zwycięski kandydat zgromadził 51% głosów wyborców – zaledwie dwa procent więcej niż kontrkandydat. Te niewielkie dwa procent to jednak aż 400 000 głosów. Gdyby jedna dodatkowa osoba postanowiła zagłosować na kontrkandydata, szansa, że jej głos zmieniłby wynik, byłaby bliska zeru. Czy w takim razie warto odmawiać sobie przyjemnego popołudnia z Netflixem? Czy warto odmawiać sobie relaksu na rzecz poświęcenia, które niemal na pewno nic nie zmieni? Nie są to błahe pytania. Problem ten doczekał się nawet swojej nazwy: “paradoks głosowania”.

Moim zdaniem poświęcenie w tym przypadku nadal ma sens. Wiemy przecież, że gdyby wszyscy dokonali takiej kalkulacji zysków i strat, a następnie stwierdzili, że ich pójście na wybory nic nie zmieni, skumulowany efekt tych decyzji miałby już całkiem realny wpływ na wynik wyborów. Jednocześnie wiemy, że każda z pojedynczych decyzji prawdopodobnie nic nie zmieni. Myślę, że jest to przykład paradoksu par excellence. I wbrew nazwie nie dotyczy on wyłącznie głosowania. Pojawia się wszędzie i jest jedną z dwóch głównych przeszkód, powstrzymujących nas przed poświęceniem (wraz z wspomnianą wcześniej kwestią, że my sami musimy ponieść stratę).

Co ważne, paradoks ten wyjaśnia po części, dlaczego tak niewielu Niemców sprzeciwiało się Hitlerowi, i dlaczego dzisiaj tak niewielu Rosjan sprzeciwia się Putinowi. Z jednej strony taki sprzeciw naraża na wiele osobistych problemów – łącznie z torturami i śmiercią. Z drugiej strony w wielu przypadkach nie wiadomo, czy poświęcenie takie rzeczywiście coś zdziała. Urzędnika, protestującego przeciwko niesprawiedliwościom, można zwolnić i zastąpić inną osobą. System poradzi sobie z pojedynczymi buntownikami. Nierzadko dopiero gdy bunt się poszerza, dokonują się faktyczne zmiany, tak jak w przypadku głosowania. Natomiast, tak jak i w przypadku głosowania, wielkie ruchy wymagają poświęceń wielu poszczególnych osób. Każda osoba musi podjąć ryzyko, że nie tylko osobiście na tym straci, ale że jej poświęcenie może okazać się niepotrzebne.

Sposobem na wygranie z paradoksem głosowania jest skupienie się na właściwych czynach, zamiast prób kalkulacji tego, co się najbardziej opłaci. Nie kalkulujmy – działajmy!

Jest to również sposób na to, jak przemóc się do poświęceń. Bobowska zapisując się do ruchu oporu nie kalkulowała, czy sama na tym zyska ani czy jej poświęcenie na pewno przyniesie pożądany skutek. Skupiła się na tym, żeby dobrze wykonać swoje zadanie. Nie każdy z nas musi być Bobowską – nie każdego z nas stać na poświęcenie tak wielkie, jak poświęcenie własnego życia. Ale każdy, kto się przejmuje, na co dzień staje przed różnymi decyzjami, w których z jednej strony możemy wybrać to, co przyjemne i pewne, z drugiej zaś mamy coś mniej przyjemnego, coś czego efekty są mniej gwarantowane, ale co przemawia do nas jako właściwe, jako to, co należałoby zrobić – to, co podpowiada nam nasze „przejmowanie się”. Stojąc przed tymi wyborami, nie różnimy się wcale tak bardzo od Bobowskiej. Jej poświęcenie było innej skali, lecz tego samego typu.

Jej działanie wynikało ze zrozumienia, że właśnie dzięki poświęceniom świat staje się lepszy. I tak jak Bobowska decydowała się poświęcać, tak i my będziemy – bo należymy do ludzi, którzy się przejmują, i rozumieją, że logiczną konsekwencją przejmowania się jest poświęcenie.

Niemiecka wersja tekstu, przetłumaczona przez Dorotę Cygan, została we fragmentach przeczytana przez tłumaczkę 13 września 2022 roku w ramach projektu Irena Bobowska, zapomniana bohaterka pod pomnikiem Walczących o Naszą i Waszą Wolność w Berlinie-Friedrichshain.