Ewa Maria Slaska

Byłam przez tydzień we Wrocławiu. Przez ten czas nagromadziły mi się informacje z różnych stron świata, które niespodziewanie składają się w jakąś niezwykłą jedność. Na przykład błoto. Przypomnijmy: błoto jest czarne.

1. Gdańsk

Pochodzę z Gdańska i chyba od zawsze wiedziałam, że nazwy Gdańsk i Gdynia oznaczają błoto. Sprawdzam teraz w internecie, czy ta moja wiedza z dzieciństwa wciąż jeszcze obowiązuje.

I jednak nie do końca. Błoto niemal zniknęło z wyjaśnień, jest przede wszystkim woda. Jak np. na stronie internetowej o historii miasta: https://historiagdanska.pl/gdansk/. Szymon Mamok pisze:

Gdańsk. Skąd wzięła się nazwa miasta

Miasto Gdańsk: Podmokła ziemia nad rzeką Gdanią, osada lub szaniec założony przez Gotów, kasztel zbudowany przez Duńczyków, roztańczona wioska Wiek.

Gdańsk (Gyddanyzc). Po raz pierwszy w 999 r.

Pierwszy dotychczas znany zapis nazwy miasta – Gyddanyzc – pochodzi już z 999 r. Odnajdujemy go w Żywocie pierwszym świętego Wojciecha (Vita prima sancti Adalberti), dziele spisanym w Rzymie przez Jana Kanapariusza (Ioannes Canaparius). Kronikarz odnosi się do chrztów dokonanych w Gdańsku przez praskiego biskupa prawdopodobnie w dniu 27 marca 997 r. – zwyczajowo odbywało się to w dzień poprzedzający Wielkanoc – w okolicach dzisiejszego kościoła św. Mikołaja na tzw. Kępie Dominikańskiej (ówczesne wzniesienie o wysokości 4 m n.p.m.). Zapis ten wywodzi się z prasłowiańskiej nazwy Gъdanьskъ, którą można odczytać jako Gъdańьsk. Sama nazwa naszego grodu pochodzi najprawdopodobniej od nazwy rzeki Gdania (słowiańskiej nazwy współczesnej Motławy lub Potoku Siedleckiego – w tym miejscu badacze są podzieleni, aczkolwiek badania archeologiczne umieszczają najstarszy Gdańsk nad Motławą), która z kolei oparta została na archetypicznej prasłowiańskiej bazie –gъd– oznaczającej wilgoć, mokrość, wodę, bagno czy też las. Dodając do tej bazy słowiańskie formanty –ń– (tworzący nazwy wód) oraz –ъsk– (od nazwy rzeki) otrzymamy interesującą nas nazwę.

Natomiast Motława (pierwszy znany zapis pochodzi z 1280 r.) jest z pewnością nazwą staropruską, opartą na łotewskim mutulis (źródło) i litewskim mũtulas (pęcherz wodny). Nazwę tę przynieśli na zachodni brzeg Wisły w XIII w. uciekający przed Krzyżakami – a szukający schronienia na ziemiach władanych przez książąt pomorskich – Prusowie. W ten oto sposób Gdania mogła stać się Motławą.

ь – jer twardy (mocny), ъ – jer miękki (słaby); jery były to prasłowiańskie półsamogłoski, które w pozycjach twardych wokalizowały się, a w pozycjach miękkich zanikały

Fonetyczna ewolucja

Po zaniku jerów miękkich i wokalizacji jeru twardego powstała nazwa Gdaniesk (mianownik), Gdańska (dopełniacz), Gdańsku (miejscownik). W drodze ewolucji nazewniczej miasto finalnie przybrało nazwę Gdańsk (mianownik).

W najstarszym zachowanym dla miasta dokumencie (bulla papieża Eugeniusza III dla biskupa włocławskiego z 1148 r.) znajdziemy nazwę castrum Kdanzc in Pomerania (nagłosowe k– zamiast g– stanowi wyraz skłonności obcych skrybów do mieszania polskich spółgłosek dźwięcznych z bezdźwięcznymi). Jest do drugie znane źródło pisane, w którym pojawia się nazwa miasta.

Natomiast w kolejnym znanym dokumencie z 1188 r. (pierwotnie błędnie datowany na 1178 r.) odczytamy nazwę Gdanzc.

Fonetycznie wszystkie powyższe zapisy – Gdańsk.

Danzig. Zniemczenie nazwy

Wiek XIII przyniósł napływ do miasta osadników niemieckich, co prowadziło do germanizacji samej jego nazwy. W pierwszej kolejności doszło do uproszczenia trudnej w wymowie dla Niemców grupy spółgłoskowej gd– do d– (Danzk – zapis znany z 1263 r.). Kolejny etap zniemczenia stanowiło upodobnienie pod względem zwarcia spółgłoski s do końcowego –k. Spółgłoska s zmieniła się w niemiecki fonem ts, zapisywany najczęściej jako cz (Danczk – krzyżacki zapis znany z 1311 r.) Finalnie między ts a k wstawione zostało tzw. svarabhaktyczne i ułatwiające wymowę przybyszom z zachodu (Danczik – zapis znany z 1399 r.). Ostatni niemiecki zapis to powszechnie znany Danzig.

Gdańsk. Wersje mniej prawdopodobne

Gedonum, Giötheschantz. Miasto Gotów
Danz-Wyck. Duński Gdańsk
Tanz-Wiek. Czyli szalony taniec

2. Gdynia

Sztuczna Inteligencja natychmiast usłużnie podsuwa błoto:

Nazwa “Gdynia” pochodzi od prasłowiańskiego rdzenia *gъd, który oznaczał “mokry”, “wilgotny”, “bagienny”. Nawiązuje to do pierwotnych warunków geograficznych terenu. Jest to podobna etymologia jak w przypadku nazwy sąsiedniego Gdańska, co sugeruje, że oba słowa wywodzą się od wspólnego korzenia odnoszącego się do podmokłego, zarośniętego miejsca. 

Wikipedia uzupełnia: Podobnie jak sąsiedni Gdańsk i małopolski Gdów nazwa wywodzi się od prasłowiańskiej podstawy *gъd oznaczającej „mokry, wilgotny, bagienny” i równocześnie „zarośnięty” (lit. gudē, chorw. gdinjica = „mały las”, żupa serbska Gacka, u Konstantyna Porfirogenety w De administrando imperio Gutzeka, łac. Goduscani, żupa chorwacka Gacko zamieszkiwana przez plemię Gadczan, w kronikach frankijskich natio Guduscanorum pod rządami księcia Borny dux Guduscanorum oraz kilka nazw miejscowych w Serbii Gacko [Gъd-ьsko], nazwa rzeki w Słowenii Gacka, chorwacki Gdinj na Hvarze, Dinjiška w Dalmacji, czeska Kdyně, po niem. Gedein).

3. Berlin

Z krótką przerwą na Poznań mieszkałam najpierw w Gdańsku a potem w Berlinie. O Berlinie przez lata wszyscy wiedzieliśmy, że jego nazwa to hybryda germańsko-słowiańsko – niemiecki rdzeń Ber, czyli Bär, niedźwiedź i słowiańska końcówka -lin, jak Lublin, Koszalin. Stąd w herbie miasta jest niedźwiedź,

A tu tymczasem 10 lat temu pojawił się w Berlinie do szpiku kości niemiecki browar, produkujący piwo BRŁO. Producenci ogłosili, że te słowiańskie praimię Berlina i oznacza, o tak – bagno! https://www.brlo.de/

Panna Sztuczna Inteligencja bez wahania pisze:
Der Name „Berlin“ stammt ursprunglich aus einer slavischer Sprache und bedeutet “Ort im Sumpf”, “Sumpfstadt”. Die Herkunft wird auf das altpolabische Wort „berl“ oder „birl“ für „Sumpf“ oder „Morast“ zurückgeführt, ergänzt durch das slawische Suffix „-in“. Es gibt auch die volkstümliche Vorstellung, der Name könnte vom Bären abstammen, aber dies gilt als unwahrscheinlich.  (Nazwa “Berlin” pochodzi pierwotnie z języka słowiańskiego i oznacza miejsce- lub miasto w bagnach. Staropołabskie słowo “birl” zostało połączone ze słowiańską końcówką -in. Ludowe przekonanie, że że nazwa miasta wywodzi się od niedźwiedzia, nie znajduje potwierdzenia)

Berlin – słowiańskie miasto

4. Bralin

W międzyczasie spotykam we Wrocławiu człowieka z miasta Bralin, co podobno oznacza mały Berlin. Podaje mi najpierw ogólne informacje: “Językoznawcy wywodzą nazwę Berlin od prasłowiańskiego *brl, oznaczającego bagno lub moczary, i podają znaczenie nazwy jako miasto na bagnach. Według hipotezy Reinholda Trautmanna Berlin jest zniekształconą nazwą Bralin (za czym przemawia m.in. zapis w dokumencie z 1215 r. nazwy miejscowości jako Braline) i pochodzi od nazwy osobowej Bral, czyli skróconej formy słowiańskiego imienia złożonego Bratosław.”

Wszystko tak jak poprzednio, tylko ten Bratosław całkiem nowy. Polska firma produkująca latarnie głosi, że Bratosław był kowalem. Czytaj TU.

Może coś w tym jest, bo Wikipedia pisze, że Bralin to wieś w Polsce, położona 7 km na zachód od Kępna, w województwie wielkopolskim, w powiecie kępińskim, w gminie Bralin. Po raz pierwszy wzmiankowana w roku 1136. Ośrodek usługowy, rzemieślniczy, zakład metalowy. Może to właśnie ten Bratosław.

Nazwa miejscowości oznacza „należąca do Brala”, Bral zaś stanowi zdrobnienie Bratosława; nazwa jest archaiczna podobnie jak Berlin (z dawniejszego Bralina) lub Bralice z bulli gnieźnieńskiej 1136. I nagle się okazuje, że Bralin ma źródłosłów całkiem niebagienny.

Nic to, szukam dalej, bo jeszcze dwa miasta przede mną. Jednak w międzyczasie książka:

5. Wojciech Koronkiewicz, Życie seksualne kajakarzy.
Zapiski z badań terenowych podczas spływów rzeką Narew, Supraśl, Bug, Biebrza i Czarna Hańcza.

Kajak leżał w stodole od zawsze. Pobudzał wyobraźnię. Ileż razy chciałem popłynąć nim przez nieznane lądy. Zostać sławnym piratem lub podróżnikem. Zawsze coś jednak stało na przeszkodzie. Szkoła, praca, własny dom, potem żona i dzieci. Potem kolejny dom, kolejna praca, kolejne auto. Czas płynął, a kajak wciąż leżał. Pewnego dnia zapytałem żonę (a żona jest wszak najważniejsza),czy nie miałaby nic przeciwko, abym wsiadł do tego kajaka i został odkrywcą nowych kontynentów…
– A płyń, człowieku! – roześmiała się żona.
Tak się zaczyna ta podróż. Podróż w głąb niezwykłych światów. Kajakiem podróżują ludzie wolni. Poszukiwacze marzeń.

W książce tej znalazłam informacje, że są dwa rodzaje rzek – czarne i białe. Białe mają płytką nieprzejrzystą wodę i bardzo się pienią, czarne są głębokie, przezroczyste i pozornie spokojne, ale wiadomo, cicha woda brzegi rwie, pod spodem mają ostry, niebezpieczny nurt. Zamyślam się głęboko nad czarnymi rzekami. Białe mnie nie interesują. Za kilka tygodni jadę do…

6. Blackpool ( anaprzeciwko jest jeszcze 7. Dublin)

Blackpool, czyli czarna dziura, to miasto w północno-zachodniej Anglii nad brzegiem Morza Irlandzkiego. Niemal na przeciwko (choć nie do końca naprzeciwko) leży miasto Dublin, którego nazwa oznacza dokładnie to samo – czarna dziura.

^{Po lewej Blackpool, po prawej Dublin. Dwie czarne dziury.}

Nazwa „Blackpool“ pochodzi od strumienia o czarnej wodzie, który wypływał z torfowiska. Nazwa “Dublin” (po staroirlandzku “Dubh Linn”) oznacza staw o czarnej wodzie, powstały u ujścia czarnej (błotnistej) rzeki Poddle (dubh linn, “black pool” or “dark pool”) do rzeki Liffey.

Na wszelki wypadek sprawdzam jeszcze, choć przecież sama dobrze wiem, że synonimy słowa torfowisko to bagno, morzar, mokradło, grzęzawisko, trzęsawisko, a w szerszym kontekście również mokre tereny lub tereny podmokłe. 

Co było do udowodnienia. Moczary i bagna. Gdańsk, Gdynia, Berlin, Bralin, Dublin, Blackpool. Ciekawe, że żadne z tych miast i miasteczek nie ma w herbie błot, moczarów i trzęsawisk.