Maciej Dudziak

Most jako granica, most jako rana. Antropologia przejścia przez Oberbaumbrücke

W najwęższym miejscu Lichtenberga, tam gdzie jego tkanka niemal dotyka zachodniej strony miasta, znajduje się symboliczny próg – niewielki odcinek przestrzeni, który dzieli, choć fizycznie jest łatwy do przekroczenia. Sprewa, niepozorna rzeka, pełni tu rolę rytualnej bariery – jak w dawnych mitologiach, oddziela dwa porządki: nie tyle Wschód i Zachód w topograficznym sensie, ile dwa światy pamięci, dwa rytmy miejskiego doświadczenia. Przejście przez most Oberbaumbrücke to przejście przez historię, przez czas, przez niewidzialne warstwy kulturowego i afektywnego podziału.
Dziś, żeby dostać się z Lichtenberga na Kreuzberg, wystarczy przysłowiowy rzut beretem. Kilka minut piechotą, kilka kroków przez ceglany, neogotycki most. Ale ten most-symbol nie jest tylko infrastrukturą – to miejsce graniczne, które – jak pisał Victor Turner – funkcjonuje jako przestrzeń liminalna: nie-tu i jeszcze-nie-tam. Oberbaumbrücke nie dzieli już państw, ale nadal dzieli rzeczywistości: przeszłość i teraźniejszość, pamięć i zapomnienie, „wschodniość” i „zachodniość” jako mentalne i społeczne kategorie.

Dla współczesnych mieszkańców Berlina przejście przez most może być banalne – dla antropologa to rytuał codzienności, który osadza jednostkę w narracji miasta. Mosty w kulturze to zawsze coś więcej niż konstrukcje – to wrota, miejsca przejścia, inicjacje. Oberbaumbrücke łączy Friedrichshain i Kreuzberg, dzielnice o odmiennych genealogiach społecznych, rytmach, smakach, językach ulicy. Na jednej stronie – postsocjalistyczna energia przekształceń, bloki, rewitalizacja, wciąż widoczne ślady DDR-u. Na drugiej – wielokulturowy ferment, alternatywa, dziedzictwo squatów i kultury ulicznej.
Ale ten most ma również pamięć cierpienia. Między 1961 a 1989 rokiem był granicą zimnej wojny – granicą życia i śmierci. To tu, w lodowatej Sprewie, ginęli ludzie próbujący uciec do „innej rzeczywistości”. Ciała dzieci i dorosłych, jak 8-letniego Cengavera Katrancı, dryfujące w wodzie, której nie można było dotknąć – bo granica nie przebiegała na środku rzeki, lecz po brzegu, a każdy gest był ryzykiem. Straż graniczna nie ratowała, lecz celowała. To pamięć, która nie zniknęła – jest w ścianach mostu, w rytmie przejeżdżającego U-Bahna, w zimnym wietrze znad rzeki.
Z antropologicznej perspektywy Oberbaumbrücke to miejscopamięć – nie muzealne, ale żywe, miejskie, ciche. Jak pisał Pierre Nora, miejsca pamięci powstają tam, gdzie pamięć społeczna zaczyna słabnąć – most nie mówi głośno, ale niesie wspomnienia. Dla niektórych jest tylko punktem przejścia, dla innych – granicą, której nie można było przekroczyć. Dla
Simone i jej pokolenia – to punkt styku tego, co znane, z tym, co już obce. Coś, co kiedyś było końcem miasta, dziś jest jego centrum – ale nie każdy czuje się w tym centrum na miejscu.
Oberbaumbrücke dziś wygląda jak most europejskiego pojednania – pomalowany graffiti, pełen turystów i rowerzystów. Ale jego forma – neogotycka, majestatyczna – przypomina, że jest też monumentem władzy, znakiem przeszłości. Most ten nie przestał dzielić – tylko zmienił funkcję podziału. Już nie fizycznie, ale symbolicznie wyznacza linie napięcia między tym, kto „w mieście jest u siebie”, a kto jedynie przechodzi przez nie. Kto widzi rzekę, a kto pamięta tych, którzy w niej zginęli.
Dlatego właśnie most – choć można go przebyć w minutę – bywa progiem trudnym do przekroczenia. Przejście przez niego to nie tylko fizyczny akt – to test pamięci, spotkanie z historią, gest negocjacji tożsamości. Dla antropologa nie ma miejsca bardziej znaczącego niż graniczny most – bo to tam widać, jak przestrzeń miasta przechowuje opowieści, jak pamięć żyje w murze i wodzie, jak codzienność styka się z przeszłością.
I być może to właśnie dlatego – wciąż – przechodząc przez Oberbaumbrücke, czujemy coś więcej niż wiatr od Sprewy. Czujemy, że miasto mówi. Nie słowami, lecz materią. I mówi: pamiętaj, że każda droga ma swoją cenę, a każdy most – swoją ranę.

Ciąg dalszy za tydzień